Blog
Timing in het leven is alles, zo weten velen van ons uit eigen ervaring. Terugkijkend weten we vaak exact het moment aan te wijzen waarop alles door een verkeerde beslissing in het honderd liep. U zult er niet dagelijks bij stilstaan, maar de tijd zelf vormt hierin een belangrijkere factor dan wij vaak willen erkennen. 
Tekort aan slaap zorgt er bijvoorbeeld voor dat veel jongeren moeite hebben om bij de wekker van zeven uur wakker te worden en hun aandacht bij de les te houden. De oorzaken worden vaak in gedrag en sociale media gezocht, terwijl de biologische verklaring van slaaptekort onderbelicht blijft. De meerderheid van de jongeren behoort tot het type avondmens en hun biologische klok zorgt er van nature voor dat zij pas na elf uur ’s avonds slaperig worden. Door de huidige starttijd en inrichting van de lessen zijn avondmensen hierdoor in het nadeel en doen ochtendmensen het gemiddeld beter op school. Experimenten met een latere start van de schooldag laten zien dat dit de prestaties ten goede komt. Ook neemt daardoor het aantal ongelukken van huis naar school af.[1] Als toetsen alleen aan het begin van de middag plaatsvinden, kunnen we pas echt van een gelijk speelveld spreken.[2]
Prestatie en vitaliteit
Die nauwe relatie tussen tijdstip en prestatie vinden we ook bij werkende volwassenen terug. We weten dat veel mensen die tijdens hun puberteit avondmens waren, later meer ochtendmens worden. Dit stelt hen in staat om vroeger op de dag te presteren dan toen zij jong waren. Voor avondmensen blijft het een uitdaging om voldoende slaap te krijgen als zij iedere dag half negen op het werk moeten zijn. Slaapgebrek leidt bij deze groep niet alleen tot slechter presteren maar kan, zeker bij chronisch slaapgebrek, belangrijke negatieve gevolgen voor de gezondheid met zich meebrengen. Directe gevolgen liggen in het immuunsysteem, de stofwisseling in ons lichaam en de cognitieve vermogens van ons brein. Indirect kan het leiden tot ongezonde voeding, onvoldoende beweging en een neiging naar verslavende middelen.[3] Een goede timing van rust en activiteiten is met andere woorden voor ieder mens van belang om optimaal te kunnen presteren en vitaal te blijven.
Van verlies naar winst
Om welk verlies aan potentieel gaat het eigenlijk wanneer de timing van ons actieve leven niet in balans is met onze lichamelijke behoefte? Bij minder dan 8 uur slaap per dag blijkt er voor de gemiddelde mens al sprake te zijn van productiviteitsverlies. Dit verlies groeit flink als iemand niet meer dan 5 uur slaapt, zeker als het een aantal dagen achtereen gebeurt.[4] Eigen onderzoek leert dat deze situatie in de omgeving van ploegendiensten veel voorkomt. Wie afwisselend werkt in verschillende diensten, van ochtend, middag tot nacht, ondervindt hinder van de mismatch met z’n lichamelijke behoefte, dit geldt zowel voor ochtend- als avondmensen. Wat als wij in de inroostering hier wel degelijk rekening mee zouden houden? Dan roteren medewerkers niet meer over alle diensten, maar werken alleen de dienst die het beste op hun fysieke behoefte aansluit. In elk geval werkten medewerkers dan niet op de dienst waarmee zij het meest moeite hebben en roteren slechts beperkt over de andere diensten. Voor de ochtendmensen zou dat de ochtend- en middagdiensten betekenen en voor de avondmensen de middag- en nachtdiensten.
De effecten van vitaal roosteren
Om de effecten hiervan in beeld te brengen, heb ik een simulatie opgezet, aan de hand van data uit twee onderzoeken, de ene groep werkzaam in een 3-ploegendienst en de andere in een 5-ploegendienst. In beide roosters slapen medewerkers op werkdagen gemiddeld 6,7 uur.[5] Als zij niet zouden roteren en alleen die dienst zouden draaien waarvoor zij fysiek het meeste aanleg hebben (dus ochtend-, middag of nachtdienst), zou de gemiddelde slaaplengte met bijna een uur per dag toenemen. Deze wijze van inroosteren zou bij de ene groep (3-ploegen) echter tot een onderbezetting in de nachtdienst en de andere groep (5-ploegen) tot een onderbezetting in de ochtenddienst leiden. Een alternatief om dit te voorkomen, is door medewerkers op twee verschillende diensten in te zetten (beperkt roteren). De slaaplengte zou dan met gemiddeld een half uur per dag toenemen, naar 7,2 uur.
Vanuit een theoretisch model kunnen we schatten hoe groot het productiviteitsverlies als gevolg van slaaptekort in het rooster is. Op grond van de data uit mijn eigen twee onderzoeken komt naar voren dat medewerkers hierdoor in elke dienst gemiddeld 6 tot 7% onder hun niveau presteren. Indien medewerkers helemaal niet of beperkt zouden roteren, zou de gemiddelde productiviteit in de ochtend- en nachtdiensten met 5 tot 10% stijgen. Deze positieve uitkomsten worden bevestigd door de rapportcijfers die de medewerkers aan hun fitheid per dienstsoort geven. Volgens de simulatie zou de fitheid in niet of beperkt roterende roosters met zo’n 6% tot 12% stijgen, van een voldoende naar een ruime voldoende.
Afbeeldingen: de gemiddelde slaaplengte en fitheid bij rotatie over de ochtend-, middag- en nachtdienst (rotatie) en als er volgens simulatie in één dienstsoort (geen rotatie) of in een beperkt aantal zou worden gewerkt (beperkte rotatie) in de omgeving van een 3-ploegendienst (blauw) en een 5-ploegendienst (oranje).
Time to go to work!
De biologische klok stelt ons in staat om op bepaalde momenten te presteren. Waar we buiten deze momenten moeten constateren, dat we bij ons normale niveau achterblijven. Een mismatch tussen het actieve leven en onze biologische klok kan tot een slaaptekort leiden en de problemen daarmee vergroten. De grote verschillen in behoefte tussen ochtend- en avondmensen zijn in de dagdienst vaak lastig op te vangen. In de omgeving van de ploegendiensten, met een ruimer tijdvenster, zijn er meer mogelijkheden om de biologische klok beter te kunnen volgen. Het principe om iedereen over alle diensten te laten roteren, staat het potentieel van mensen in feite in de weg. Daarbovenop kan dit bij chronisch slaaptekort leiden tot ernstige gezondheidsrisico’s. Onze kennis over de relatie tussen tijd en het menselijk lichaam wijst ons in de juiste richting, het is nu aan ons om daarnaar te handelen.
[1] Wahlstrom, K. e.a.; Examining the Impact of Later School Start Times on the Health and Academic Performance of High School Students; 2014
[2] Van de Vinne, V. e.a.; Timing of Examinations Affects School Performance Differently in Early and Late Chronotypes; 2015
[3] Kontrymowicz-Ogińska, H.; Chronotype – Behavioural Aspects, Personality Correlates, Health Consequences; 2012
[4] Belenky, G. e.a.; The Effects of Sleep Deprivation on Performance During Continuous Combat Operations; 1994
[5] Een volwassen mens heeft gemiddeld tussen 7 en 9 uur slaap nodig volgens American Sleep Foundation.
